چرا دانش آموختگان باید منتقدانه بیاندیشند؟

چرا دانش ­آموختگان باید منتقدانه بیاندیشند؟

دانش آموزان، معلمین، دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و حتی استادان دانشگاه در همه رشته­ها و در تمام مقاطع باید بتوانند نقادانه فکر کنند، موضوعی را به شکلی عمیق تحلیل کنند، نه اینکه صرفاً نظریه‌ها را به خاطر سپارند یا محتوای نظری آن را بفهمند. آنها باید بتوانند دلایل، پیش‌فرض‌ها، پیامدها و مبانی نظریه‌ها را استنتاج، تحلیل و نقد کنند.

آموزش تفکرمحور چیست؟

دانش­آموزان و دانشجویان باید واجد لااقل مجموعۀ خاصی از مهارت­های تفکر نقادانه، تأملی و فلسفی باشند.«آموزش تفکرمحور»(thinking-based teaching) یا«یادگیری تأملی» (reflective learning) از موضوعات مهمی است که امروزه در جهان در امر آموزش بسیار بر آن تأکید می‌شود، هرچند در ایران، کمتر به آن توجه شده است. آنچه بیشتر در ایران شاهد بوده‌ایم خلاقیت شخصی معلمان و اساتید دانشگاه در ارائه دروس در کلاس درس بوده است. همۀ شواهد حاکی از آن است که پارادایم حافظه‌محور، پارادایم غالب در نظام آموزشی ایران است. برای درک مطلب فوق به مقاله سبک آموزش در مدارس رجوع گردد.

چگونه اندیشیدن را جایگزین حفظ کردن طوطی­وار نماییم؟

پارادایم حافظه‌محور مفروضاتی دارد که تقریباً می‌توان تمامی آنها را در نظام آموزشی ایران رصد کرد:

(۱) در پارادایم حافظه‌محور آموزش به معنای انتقال معرفت و دانش است؛ انتقال از کسانی که می‌دانند به کسانی که نمی‌دانند. کسب دانش هم‌معنا با کسب داده‌هایی دربارۀ جزئیات است. جزوه‌نویسی و غالب بودن ارزیابی‌های حافظه‌محور از یک جزوه یا حداکثر چند کتاب خاص در آزمونهای پایان ترم در پاسخ از پرسش‌هایی دربارۀ دیدگاه­های صاحب‌نظران و مکاتب مختلف و آزمونهای تستی ورودی کارشناسی، کارشناسی ارشد و حتی دکتری در ایران شواهدی بر این مدعاست. این در حالی است که در پارادایم تاملی آموزش نتیجۀ مشارکت در اجتماعی پژوهشی متشکل از استاد به عنوان تسهیلگر و دانشجویان است. تمرکز فرایند آموزش نه بر کسب اطلاعات، که بر ساخت و پرداخت و فهم روابط درونی و بینابینی حاکم بر موضوعات پژوهش است. بنابراین آنچه در پارادایم تأملی سنجیده می‌شود نه اطلاعات و داده‌ها، بلکه توانایی‌های فهم و ساخت چنین روابطی در دانش­آموختگان است. برای اطلاعات بیشتر به مقاله فرهنگ مدرسه مراجعه شود.

(۲) در پارادایم حافظه‌محور، موضوع دانش باید هرچه بیشتر نامبهم، صریح و غیر رازآلود باشد، از این رو غالب کتب درسی در ایران حتی‌الامکان روشن و صریح است. نزد دانش­آموختگان نیز هر چه تدریس معلم یا استاد، جزوه درسی او و کتب درسی روشن‌تر باشد و ابهام کمتری داشته باشد ارزشمند‌تر تلقی می‌شود. فلذا به جای تأکید بر چالش‌ها و مسائل جدید و متفکرانه، بر فهم هر چه روشن‌تر پاسخ آنها به این پرسش‌ها تأکید می‌شود. این در حالی است که دانش­آموخته زمانی به تفکر تحریک می‌شود که این امور در بیان معلم یا استاد و در کتب درسی به مثابۀ امری مبهم، چالش‌برانگیز و رازآمیز معرفی شود. برای کسب اطلاعات بیشتر به مقاله سخنی با معلم درباره حلقه کندوکاو مراجعه گردد.

(۳) در پارادایم حافظه‌محور دروس با یکدیگر هم‌پوشانی ندارند، هر یک بخشی از دانش را دربردارند و در کنار هم کل علم را می‌سازند. این در حالی است که در پارادایم تأمل‌محور رشته‌های مختلف نه ناهمپوشان هستند و نه کل دانش را دربردارند. بسیاری از این دروس در مرزهای خود با سایر درس­ها پیوند دارند. همچنین ممکن است برخی امور در هیچ یک از این درس­ها یا رشته­ها بررسی نشود و ممکن است رابطۀ این رشته‌ها با موضوعاتی که بررسی می‌کنند کاملا مسئله‌زا و چالش‌برانگیز باشد.

(۴) نقش معلم یا استاد در پارادایم حافظه‌محور نقشی اقتدارگرایانه است، چرا که دانش­آموختگان فقط در صورتی می‌توانند چیزی را بدانند که معلمان آن را پیشاپیش دانسته باشند. نحوۀ چینش دانش­آموختگان در کلاس به شکل پشت سر هم و رو به معلمی که غالباً بر روی سکویی بالاتر از آنها می‌ایستد تجلی همین رویکرد است. در حالی که در پارادایم تأملی رویکرد معلم باید خطاپذیرانه باشد؛ او همواره آمادۀ پذیرش خطاهای خویش است و خود نیز در کلاس به همراه دانش­آموخته دربارۀ مسائل طرح‌شده پژوهش می‌کند و پژوهش را تا آنجا که پژوهش جمعی آنها را به سمت آن سوق می‌دهد، نه به سوی موضعی که خود پیشاپیش دارد، دنبال می‌کند. برای درک مطلب فوق به مقاله سخنی با معلمان رجوع گردد.

سخن آخر

‌پارادایم یادگیری تأملی یا همان آموزش تفکر محور، بر این باور است که الگوها و راهبردهای تفکر را نیز می‌توان آموزش و ارتقا داد. ترویج «یادگیری تأملی» لااقل مستلزم موارد زیر است:

(۱) توجه به شیوه‌های نوین در یادگیری تأملی و اندیشه­ورزی، آگاهی یافتن از آنها و آگاهی دادن به دانش­آموختگان و معلمان در این رابطه.

(۲) اعمال تغییرات متناسب در برنامه درسی(curriculum) ، کتب درسی (textbooks)، نظام ارزشیابی، روش یاددهی، یادگیری و احیاناً برخی تغییرات در فضاها و امکانات آموزشی.

نویسنده: دکتر روح الله کریمی